«خسرو و شیرین» دومین منظومه‌ «نظامی»‌ و شناخته‌شده‌ترین اثر او و به باورِ گروهی از سخن‌سنجان شاه‌کارِ نظامی است. نظامی‌ با سرودن این کتاب -پس از مخزن‌الاسرار- راه خود را بازمی‌یابد و شیوه‌ای تازه در سخنوری و بزم‌آرایی پیش می‌گیرد.
هنگامی که «سلطان ارسلان سلجوقی» از شاعرِ بزرگ دوران، نظامی گنجه‌ای، خواست تا داستانی عاشقانه بسراید، حتی موضوع و شخصیت‌های آن را مشخص نکرد. نظامی هم داستان عشق خسرو و شیرین را انتخاب کرد. می‌گویند این ماجرا واقعی بود و در حوالیِ محل زندگی شاعر اتفاق افتاده بود. نظامی، خودش، داستان این عشق را شیرین‌ترین داستان عاشقانه‌ دنیا می‌دانست. منظومه‌ خسرو و شیرین آن‌قدر ماندگار و عمیق است که پس از نظامی، شاعران متعددی این روایت را بازسرایی کرده‌اند.
نظامی تحت تأثیر شاهنامه‌ فردوسی و منظومه‌ «ویس و رامین» «فخرالدّین اسعد گرگانی»، این منظومه را سرود.
«امیرخسرو دهلوی»، «وحشی بافقی» و «وصال شیرازی» از شاعرانی هستند که پس از نظامی، اشعاری درباره‌ این داستان سروده‌اند. بسیاری معتقدند نظامی این منظومه را پس از درگذشت همسر محبوبش، «آفاق» نوشت.
تاثیر این کتاب در ادبیات جهان تا جایی است که «ساموئل ریچاردسون»، نویسنده‌ معروف انگلستان در قرن هفدهم، کتاب «پاملا» را با الهام از خسرو و شیرین نظامی نوشت.