منظومه‌ «خسرو و شیرین» علاوه‌ بر این که از ارزش ادبی و غنایی بسیار بالایی برخوردار است، روایت داستانی بسیار جذاب و گیرایی هم دارد و ما را به تاریخ سرزمین‌مان وصل می‌کند؛ تا جایی که می‌توانیم تصویر جامعی از ایران در زمان ساسانیان را هم ببینیم.
یکی از مسائل برجسته در این کتاب، جایگاه زن در ایران باستان است. زنان در آن دوران، هم‌پای مردان، صاحب قدرت و تصمیم‌گیری بودند. حتی در انتخاب همسر و دل‌داده خود، این خودِ زنان بودند که سرانجام تصمیم‌گیری می‌کردند. عزت نفس و آزادی زنان تا حدی بود که دختری مثل «شیرین» به‌تنهایی سوار اسب می‌شد و به شکار می‌رفت. همچنین در این کتاب اشاره شده که چطور ستمگری، گردن‌کشی و زیاده‌خواهی سران کشور باعث تباهی قدرت و ثروت ایران شده و راه را برای نابودی سلسله‌ای چندصدساله باز کرده است.
نظامی در سرودن این منظومه با دقت و حساسیت بسیار بالایی سعی کرده از کلمات و عبارات ناب و هم‌نشینی‌های دل‌‍چسب استفاده کند. او به‌دلیل خلاقیت در ساخت ترکیبات تازه و بدیع، جایگاه ویژه‌ای در ادبیات فارسی دارد. نظامی قدرت تخیل و تصویرسازی قوی و منحصربه‌فردی دارد. مهارت او در توصیفات گیرا، آن هم در قالب ابیاتی پر از وزن و قافیه، ستودنی و تکرارنشدنی است. در اشعار نظامی درون‌مایه‌های فلسفی هم دیده می‌شود. او از زبان پرتکلف فلاسفه برای رساندن پیامش استفاده نکرده است. او در دل همان کلمات ساده و آهنگین مفاهیمی مانند دم را غنیمت شمردن، زودگذر بودن عمر، بی‌اعتباری جهان و گذرابودن آن را بیان کرده است.