مثنوی «لیلی و مجنون» بخشی از مجموعه‌ خمسه‌ی نظامی است. این مثنوی در شمار ادبیات غنایی فارسی است. داستان‌های بزمی و غنایی در اواخر قرن ششم به‌وسیله‌ نظامی به اوج خود رسید.
«لیلی و مجنون» نام سومین مجموعه‌ شعری از نظامی گنجوی، از مجموعه مثنوی‌هایی است که به خمسه‌ نظامی معروف‌ است. بیشتر محققان اعتقاد دارند که بن‌مایه‌های پراکنده‌ این داستان برگرفته از اشعار و افسانه‌های فولکلور در زبان عربی است که نظامی آن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها را ایرانی‌سازی کرده‌ است. «کراچکوفسکی» برای شخصیت مجنون، هویت واقعی قائل است و او را یکی از اهالی عربستان در اواخر سده‌ اول هجری می‌داند؛ ولی «طه حسین» تردید جدی به واقعی‌بودن شخصیت مجنون وارد می‌کند. «یان ریپکا» افسانه‌ لیلی و مجنون را به تمدن بابل باستان منسوب می‌داند.
اگرچه نام لیلی و مجنون پیش از نظامی گنجوی نیز در اشعار و ادبیات فارسی به چشم می‌خورد، ولی نظامی برای نخستین بار، آن را به شکل منظومه‌ای واحد به زبان فارسی در ۴۷۰۰ بیت، به درخواست پادشاه «شروان»، به نظم کشید. نظامی خود از بابت این سفارش ناراضی و بی‌میل بوده‌ و کار را در چهار ماه به پایان برده‌ است. وزن این مثنوی جدید بوده و پس از نظامی شعرای بسیاری در این وزن داستان‌های عاشقانه سروده‌اند. همچنین ده‌ها شاعر در ایران، هند و ترکستان منظومه‌هایی را به استقبال از لیلی و مجنون نظیره‌پردازی کرده و شعرای دیگری نیز به داستان نظامی شاخ‌وبرگ بیشتری افزوده یا آن را تغییر داده‌اند. منظومه‌ لیلی و مجنون در مقایسه با منظومه‌ «خسرو و شیرین» از همین شاعر، به درک تفاوت‌های فرهنگی اعراب و ایرانیان کمک می‌کند. شخصیت‌های داستان در روایت نظامی قراردادی بوده و تحول زیادی از حوادث داستان نمی‌پذیرند. منظومه‌ لیلی و مجنون به زبان‌های مهم غربی ترجمه و منتشر شده‌ است.
لیلی و مجنون نظامی، سرآغازی شد برای مثنوی‌های بی‌شماری که در دوره‌ بسیار طولانی به تقلید از آن پرداختند. این سروده‌های تقلیدی تقریباً در تمامی زبان‌هایی که خود را زیر نفوذ فرهنگی زبان و ادبیات فارسی می‌دانستند (مانند فارسی، کردی و پشتو) سروده شدند، ولی تنها تعداد کمی از این سروده‌ها ماندگار شدند.
نخستین مقلد بزرگ منظومه‌ لیلی و مجنون نظامی در زبان فارسی، «امیرخسرو دهلوی» است. بعدها «نورالدین عبدالرحمن جامی» نیز در هفت‌پیکر خود منظومه‌ لیلی و مجنون را بازآفرینی کرد. در دوره‌ تیموری و دوره‌ صفوی چندین شاعر در ایران و هند، از جمله «هاتفی خرجردی»، «میرزا محمدقاسم گنابادی» و «هلالی جغتایی» لیلی و مجنون را بازآفرینی کردند و این روند تا دوره‌ قاجار نیز ادامه یافت. علاوه بر این، «سلمان ساوجی» نیز از شُعرایی است که سخت تحت‌تأثیر لیلی و مجنون نظامی بوده‌ و این تأثیر در فراق‌نامه‌ او مشهود است. «سهیلی جغتایی» نیز منظومه‌ای با عنوان لیلی و مجنون و به‌پیروی از نظامی سروده‌ است. تازه‌ترین منظومه‌های لیلی و مجنون از «نامی اصفهانی» و سرانجام «حسن اهتمام» (۱۳۳۵ خورشیدی) است. در مجموع به‌گفته‌ «حسن ذوالفقاری»، ۸۶ نظیره‌پرداز به‌ استقبال لیلی و مجنون نظامی رفته‌اند.
منظومه‌ لیلی و مجنون نظامی به زبان‌های گوناگونی مانند آلمانی، فرانسوی، انگلیسی، روسی و ارمنی ترجمه شده‌ است. در زبان اردو نیز، آنچه به‌تقلید از لیلی و مجنون سروده شده، همگی متأثر از زبان فارسی و روایت‌های فارسی لیلی و مجنون بوده‌ است.