نظامی این منظومه‌ عاشقانه را به سفارش شاه سلجوقی «سلطان ارسلان»، سرود. سلطان از نظامی خواست که داستانی عاشقانه بسراید؛ نظامی داستان «خسرو و شیرین» را انتخاب کرد که در همان ناحیه‌ محل زندگی خودش رخ داده بود.
این منظومه شش هزار و صد و پنجاه بیت دارد و نظامی برای سرودن آن بیش از شانزده سال وقت صرف کرد که تاریخ سرایش آن را بین سال‌های ۵۷۱ تا ۵۸۷ می‌دانند. در دانش‌نامه‌ «ایرانیکا» آمده است که امکان دارد نظامی این داستان را در سال ۵۷۱ پس از بر تخت نشستنِ طغرل سلچوقی آغاز کرده باشد. همین دانش‌نامه از قول «بِرتِل» می‌نویسد که نظامی آن را پس از مرگ همسر اول خویش «آفاق»، سرود.
داستان عاشق‌شدن شیرین از آنجا شروع می‌شود که «خسرو» از دهان نقاش دربارش «شاپور»، تعریف «شیرین» و اسبش «شبدیز» را می‌شنود و هنوز شیرین را ندیده، دل‌باخته‌ او می‌شود. خسرو، شاپور را به ارمنستان می‌فرستد تا پیام دلدادگیِ خسرو را به شیرین برساند.
شاپور در ارمنستان، چهره‌ خسرو را می‌کشد و بر سر راه شیرین قرار می‌دهد. شیرین با دیدن نگاره‌ خسرو، دل‌باخته‌ی او می‌شود. شاپور خودش را در نقش مغان درمی‌آورد و نزد شیرین می‌رود و داستان دل‌دادگیِ خسرو را بیان می‌کند….