مهم‌ترین شخصیت در کتاب «سمرقندِ» امین معلوف، «عمر خیام نیشابوری» است، اما نه فقط به‌عنوان حکیم، دانشمند یا ریاضی‌دان و منجم، بلکه در مقام شاعری آزاده و فرهیخته. مخاطب ناآشنا با خیام، بیش از هرچیز با آزادگیِ وی در خلوتگاهش آشنا می‌شود؛ شاعری آزاداندیش، باهوش و حساس که روزی تصمیم می‌گیرد از شهری دیدن کند که در کتاب‌های آن زمان، به‌صورت شهری خیال‌انگیز و افسانه‌ای توصیف می‌شد: نگینی سبز و محصور در مناره‌های آجری همراه با گنبدهایی پوشیده از کاشی‌‌های آبی رنگ؛ شهری آباد با بازارهایی پُررونق که از آن بوی خوش ادویه به مشام می‌رسد، همچنان‌که پارچه‌های رنگارنگش چشم را نوازش می‌دهند… .