«محلل» داستان کوتاهی از دو مرد را روایت می‌کند که زندگی‌شان بعد از چند سال به هم گره می‌خورد و رازهای­‌شان برای هم آشکار می‌شود. این داستان با غافلگیری پایان آن یکی از بهترین آثار صادق هدایت به­‌شمار می‌آید.

داستان از روزی شروع می‌شود که «مشهدی شهباز» در قهوه‌خانه‌ای نشسته و به‌صورت اتفاقی با مردی به نام «آمیرزا یدالله» هم‌کلام می‌شود. این دو پس از مدتی شروع به تعریف داستان زندگی خود برای یک­‌دیگر می‌کنند. زندگی هر یک از آن‌ها توسط زنی به ورطه‌ نابودی کشیده شده است. بعد از این­‌که هر دو به پایان داستان خود می‌رسند، متوجه می‌شوند که زندگی‌شان به هم پیوند خورده و در واقع دشمن یک‌­دیگر هستند.